Ostaci Herkulovog hrama iz prvog, i gradskih rimskih termi iz trećeg vijeka svjedoče o tome da je Prokuplje, nekadašnji Hameum, u doba Rima bilo važna raskrsnica na putu “Via militaris”, i to na dionici od Naisusa, današnjeg Niša, do Lisusa, današnjeg Lješa u Albaniji.
Toplički kraj je, kako priča arheolog Julka Kuzmanović – Cvetković, bio zanimljiv tokom svih historijskih perioda jer se nalazi na srednjoj balkanskoj transverzali koja siječe Balkan poprečno, odnosno na liniji koja povezuje Crno i Jadransko more. “Rimljani su, čim su osvojili područje Balkana, uspostavili komunikaciju i puteve. Tu je bio jedan od puteva od Niša prema Lješu, takozvani put Naisus – Lisus”, kaže Cvetković.
– Javna kupatila dio svakodnevnog rituala
Važan spomenik kulture rimskog Hameuma jeste hram na istočnim padinama brda Hisar u današnjem centru Prokuplja, za koji malo ko zna da je bio posvećen rimskom božanstvu Herkulu. Nalazio se na mjestu današnje Latinske crkve i bio ukrašen mozaicima. U blizini, kada su se kopali temelji za izgradnju Crkve svetog Prokopija, otkrivene su i gradske terme iz trećeg vijeka. One su, kažu historičari, bile omiljeno mjesto za druženje.U hramu se odvijao duhovni, a u termama društveni život. Ova dva spomenika, uz trg, bila su jezgro Hameuma.
“Svako naselje, svaka vila, je imala svoje terme, svoje kupatilo. U termama se pričalo sa prijateljima, radila se gimnastika, vježbe, masaže, prosto su tamo ljudi provodili čitavo popodne. Otuda toliko ostataka termi na ovim prostorima”, navodi Cvetković.
Javna kupatila su tada, dodaje ona, bile dio svakodnevnog rituala – prije podne se odlazilo na posao, a popodne u terme, javne ili privatne, ko je kako mogao. Čitava varoš je tu bila da “probistri dnevne događaje”.
“Vrlo je zanimljivo kako su monumentalno rađene te terme, zidovi su debljine metar i deset centimetara, građeni kvalitetno od opeke. Srednja prostorija, takozvana svlačionica, je bila široka deset, dugačka tridesetak metara. To je bio objekat kakav mi danas teško da možemo da zamislimo”, ističe Cvetković.
Pored puta ka Kuršumliji kod sela Bace, na dvadesetak kilometara od Prokuplja, postoje ostaci rimskog naselja, a tu su 1966. godine, prilikom izgradnje puta, pronađeni ostaci još jednog javnog kupatila od kamena i opeke. Ostaci bazena, svlačionice i dvije manje garderobe konzervirani su ispod mosta.
Standardi gradnje u antičko doba bili su takvi da se i danas smatraju naprednim – kuće rimskih velikana imale su i podno i zidno grijanje. Sistem za grijanje odaja i bazena imale su i terme, koje su, inače, u četvrtom vijeku izgubile na značaju.
“Terme su u vrijeme cara Konstantina prestale da budu značajne jer, onda kad je hrišćanstvo postalo zvanična religija, više nije bilo po protokolu da se muškarci i žene kupaju zajedno, da se živi na način na koji se živjelo. Onda su terme pregrađene u crkvu. Velika apsida, u kojoj je bila kada prečnika sedam i po metara, napravljena je da bude apsida crkve i odatle se vršila služba”, navodi Cvetković.
– Rudno bogatstvo-
Jedan od razloga zbog kog je Hameum bio važan u doba Rima jeste i njegovo rudno bogatstvo. “Rimljanima je osobito bilo bitno gvođže jer su od njega pravili topove, buzdovane, svo hladno oružje koje su koristili. Takođe im je bila bitna proizvodnja hrane. Recimo, Rimljani pominju sir, med, uzimali su odavde krzna, vunu. Dakle, Toplica je bila važna iz više razloga”, ističe Cvetković.
Smatra se da je naziv Hameum nastao od riječi koja znači “udica”, a da je inspiracija za to došla od činjenice da rijeka Toplica pravi luk oko brda Hisar, čime ga ujedno štiti i brani.
Naime, tu se može vidjeti i rijedak prirodni fenomen, jedinstven u Evropi – pošto se rijeka usijeca u zemljište od otpornijih stijena, ne uspijeva da probije korito, skreće, pravi izduženi polukrug, vraća se nazad ka izvoru u skoro paralelnom koritu zbog čega se, posmatrano sa Hisara, stiče utisak da voda teče uzbrdo.
(AA)
